اوقاف شیعی در عراق
وقف، یکی از راهبردهای مترقی اسلام برای تأمین نیازهای عمومی، به ویژه نیازهای اقشار آسیبپذیر جامعه است۱۶۶. در زمان رسول خدا (ص)، با راهنماییهای گفتاری و رفتاری ایشان، سنت وقف به خوبی در رفتار مسلمانان جای گرفته بود.
وقف در اصطلاح به معنای تحبیس اصل مال و تسبیل منافع آن است؛ کسانی که ملک بر آنها وقف میشود به دو نوع وقف عام و وقف خاص تقسیم میشود۱۶۷. وقف عام، به دلیل عام المنفعه و خیریه بودن، ارتباط نزدیکتری با تأمین نیازهای اقشار اجتماعی مختلف دارد. همانگونه که از تعریف وقف پیداست فروش و تغییر وقف جایز نیست و مورد مصرف آن باید دقیقاً بر طبق نظر واقف باشد. در مواردی که واقف، برای وقف، متولی معیّن نکرده باشد و یا متولّی آن از اهلیّت ساقط شود؛ سرپرستی و مدیریت وقف بر عهده حاکم شرع خواهد بود. خود واقف نیز میتواند از ابتدا ، سرپرستی وقف را برای حاکم شرع قرار دهد که در چنین مواردی حاکم موظف است از طریق تعیین افراد واجد شرایط، مدیریت درآمدها و هزینههای اوقاف را، طبق شرایط مورد نظر واقف، به عهده بگیرد.۱۶۸
با توجه به سختگیری‌های اعمال شده توسط حکام جور سنّی مذهب علیه شیعیان عراق به نظر می‌رسد مقول? وقف به طور عام و بحث “وقف خانوادگی” که در فقه شیعه به “وقف خاص” تعبیر شده‌است. وقف خاص در صورتی صحیح است که مال وقف را تحت تصرف کسانی که برای آنها وقف شده یا وکیل یا ولیِ آنها در آورد.۱۶۹
عمل وقف عکس العمل جامع? شیعی، در مقابل دست‌درازی‌های حاکمان موروثی بوده‌است. به نظر می‌رسد قدمت این نوع کُنش‌ها و تدابیر خاص از سوی جامع? شیعی قدمتی به درازای پدید آمدن شیعه داشته باشد. موارد وقف در جامع? شیعی فقیر عراق، عمدتاً تلاشی برای رهانیدن این جامعه از فقر و تنگدستی، از سوی اعضای این جامعه بوده است. از موارد وقف می‌توان به زمین یا اموالی که برای خیرات یا برخی مقاصد و انگیزه‌های دینی و مذهبی دیگر، مانند کمک به یتیمان، بدهکاران، فقیران و… وقف شده‌اند، اشاره کرد. سپس، با توجّه به نقش خاندان‌های شیعی عراق در حفظ و تقویت تشیع در این کشور، بر پایه همان اصولِ وقفِ عام و دینی، تأسیس شدند. این موقوفات خانوادگی، برای فرزندان خانواده، درآمدهایی را فراهم می‌کرد که قدرت مانور و خدمات‌رسانی‌شان به جامع? فقیر و مستضعف شیع? عراق بالا می‌برد. وقف به طور سازمانی و نهادینه شده از زمان حسن پاشا والی عراق ایجاد شد. رویه متداول و متعارف این بود که والی عراق موقوفات منقول را جمع‌آوری و به دربار عثمانی می‌فرستاد؛ نیز موقوفات غیر منقول را نیز به همین شیوه حساب می‌کرد. لذا برای تسریع در امور جمع‌آوری موقوفات، تشکیلاتی را به وجود آورد با دوشاخ? اصلی شاد الاوقاف و شاد الزکاه و همچنین شادهای دیگر تأسیس شده بود.۱۷۰ اما در عراق مناطقی وجود داشت که اوقاف آن مستقیم به مرجعیت داده می‌شد؛ این مناطق در “مجاور دو شهر مقدس نجف و کربلا اختصاص داشت”۱۷۱ و به جز آن، کمک‌ها و هدیه‌هایی بدون قید و شرط نیز از ایران و هند به مرجعیّت داده می‌شد.۱۷۲
قبل از سقوط صدام نیز اوقاف شیعه تحت نظر حکومت مرکزی سنی مذهب بود اما پس از سقوط صدام طبق ماده ۱۰۱ از فصل چهارم (سازمانهای مستقل) قانون اساسی جدید، دیوانهای اوقاف، از نظر مالی و اداری سازمانهای مستقلی هستند و همه آنها بر اساس قانون فعالیت میکنند. اما دیوان اوقاف با هیئت وزیران مرتبط است. بنابراین امروزه دیوان اوقاف شیعه به صورت مستقل از دولت مرکزی تحت نظر مرجعیت و حوزه علمیه نجف میباشد.
فعالین اجتماعی سیاسی شیعی عراق، چه آن زمان که بطور عمده به عنوان گروه‌های معارض شناخته میشدند و چه امروز که در جایگاه حاکمان سیاسی عراق به ایفای نقش میپردازند، همواره نقش مهمی در مبارزه مشروع و قانونی علیه حکومتهای مستبد و رشد و تقویت جامعه مدنی و احیای دموکراسی سیاسی ایفا کردهاند و در شرایطی که دولتها از رفع ضروریترین نیازهای مردم ناتوان بودهاند، شیعیان عراق این خلاء را با اقداماتی نظیر گسترش فرهنگ وقف در قالب تأسیس خیریهها و سازمانهای حمایتی پر کردهاند و زمینههایی به وجود آوردند که محرومترین افراد جامعه تحت پوشش کمکهای خیریه و رفاهی قرار گیرند و به نیازهای اساسیشان رسیدگی شود.
آنها در کنار مالیاتهایی که به صورت رسمی میپرداختند، درآمدهای مردمی همچون وقف، نذر، وصیّت، کفارات، هدایا، صدقات و غیره زمینه را برای نوعی مشارکت اجتماعی۱۷۳ ایجاد کرده بودند که مدیریت تخصیص آنها در جامعه بر عهده زعمای شیعه بود. بسیاری از شیعیانِ ثروتمند، املاکِ درآمدزایی را وقف میکنند۱۷۴ که توسط مرجع اداره می‌شوند.
برگزاری مناسک و آیینهای شیعی در عراق
امیل دورکیم در خصوص سرشت دین نتیجه گرفت که عقاید دینی از دو مقوله تشکیل می‌شوند: “۱.عقیده به موجودات و نیروهای فوق طبیعی خیر که فرآورده‌های مفید (آداب و رسوم و …) تولید میکنند و ۲.عقیده به قدرت‌ها و موجودات شیطانی که اثرات زیانبار دارند”۱۷۵ اگرچه تصور دوئیت در تقسیم بندی عقاید دینی اسلامی نتیجه‌ای صحیح را، حاصل نمی‌نماید و قائل شدن به تفکیک بین امر قدسی۱۷۶ و امر دنیوی۱۷۷ در اسلام، تفکیک معتبری نیست.۱۷۸ در عین حال کلیفورد گیرتز معتقد است که: “ایمان از طریق اعمال آیینی، تنظیمات نمادین و ساختارهای اجتماعی که فهم عقاید را ممکن می‌سازد”۱۷۹. اعتقادات، شعائر و مناسک خاص شیعیان و مؤلّفه‌های مذهبی هویتی‌شان، نظیر اعتقاد به دوازده امام مشخص، اعتقاد به شفاعت پیامبر و ائمه معصومین، توسّل به آنها، بنا کردن بقعه بر مقابر شریف آنها و بوسیدن عتبه یا دیگر متعلقات این اماکن، انجام زیارت‌هایی با کیفیت خاص آنها، خواندن نماز و انجام قربانی‌های خاص در حرم‌ها و نذورات۱۸۰. همگی از مؤلفه‌های مؤثردر شکل‌گیری سبک زندگی و تثبیت فهم عقاید اسلام برای شیعیان می‌باشند. برای مثال “اسب زین کرده” نمادی بود که مفهوم انتظار را برای شیعیان در برداشت۱۸۱، چه اینکه شیعیان مراسم انتظار را در نقاط مختلف، مانند حلّه۱۸۲، با اسب زین کرده برپا می کردند.
ازدهه ۱۹۷۰م، شمار شیعیانی که اعمالی همچون شرکت در محافل تلاوت قرآن، یا احادیث دوازده امام را به جای می‌آوردند۱۸۳ و یا در برگزاری مراسم‌ها و آیینهای گوناگون شیعی همچون: جشن عید غدیر، دعای عرفه، عزاداری در ایام تاسوعا و عاشورا، مراسم با شکوه اربعین حسینی (ع) شرکت میکنند روبه افزایش است. در عراق هر ساله حسینیه‌ها، هیئت‌های مذهبی و مراکزی که در آن آیین‌ها و مناسک شیعی برگزار میشود، جمعیت بیشتری را به سوی خود جلب کرده اند. تشکیل حلقه‌های مطالعاتی و معرفت‌افزایی، منبر و توزیع خیرات از مشخصات اصلی آیینهای شیعی است. امروزه طبق ماده ۴۱ قانون اساسی از فصل آزادی‌ها، برپایی شعائر دینی از جمله مراسم حسینی را قانونی می‌داند و دولت حفاظت از اماکن عبادی را تضمین نموده‌است.
آیینهای عزاداری شیعیان عراق
شیعیان عراق برای تجلیل از مقام و جایگاه واقع? کربلا و شهدای این حادثه آیینهای مختلفی را برپا می‌نمایند. که مهمترین آن حضور در مراسم میلیونی اربعین است
مراسم روز اربعین حسینی
از امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده۱۸۴ که فرمودند: “علامات مؤمن پنج چیز است: “اقامه ۵۱ رکعت نماز فریضه و نافله در شبانه روز، زیارت اربعین کردن، انگشتر بر دست راست کردن، جبین را در سجده بر خاک گذاشتن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن”. مراجع تقلید ساکن در عراق بر این اساس حکم وجوب زیارت اربعین برای مسلمانانِ این کشور را به عنوان فریضه‌ای مهم صادر کرده بودند. اهمیت زیارت اربعین، تنها به این نیست که از نشانههای ایمان است، بلکه طبق این روایت در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است. برپایه این روایت، همانگونه که نماز، ستون دین و شریعت است، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است۱۸۵. سال‌ها قبل از این فتوا، شیعیان عراق به جهت سختگیری‌های رژیم سنّی مذهب عراق، زیارت کربلا را در ایام مختلف برای خود، آرزویی می‌پنداشتند و قادر نبودند به زیارت بروند خصوصاً در روز اربعین که همواره با منع و تعقیب فوق العاده همراه بود.
بعد از سقوط صدام، اولین اربعین حسینی در اردیبهشت ۱۳۸۲ به طور خودجوش برگزار شد که طی آن، سه میلیون نفر از نقاط مختلف عراق با پای پیاده به زیارت کربلا رفتند.
این نخستین اربعین، با اعجاب ارتش امریکا و خبرگزاری‌های مستقر در عراق مواجه شد و آنها این قیام سراسری و آرام مردم عراق را به جهان مخابره کردند. شمار زائران حسینی در اربعین ۱۴۳۰ هجری (۲۸ بهمن ۱۳۸۷) به ده میلیون نفر رسید و در اربعین ۱۴۳۳ (دی ماه سال ۱۳۹۰) شمار زائران مشتاق حضرت اباعبدالله(ع) به هفده میلیون نفر بالغ گشت.
در روز اربعین حسینی، بیشترخیابانهای بغداد پایتخت عراق و بیشتر استانهای جنوبی آن ، همچنین بعضی از استانهای شمالی از جمله استان نینوا، کرکوک و صلاح الدین طی چند روز مانده به مراسم اربعین، مملو از زائرانی است که با پای پیاده به سمت کربلای معلی، محل بارگاه مطهر حضرت سیدالشهدا علیه السلام و مراقد اهل بیت و اصحاب ایشان، با هدف، تجدید بیعت با آرمان شیعه یعنی ولایت‌مداری و تاکید بر ادامه مسیر امامان شیعه در راه امحاء بدعت ها و گمراهی ها و انقلاب بر علیه ظالمان در حرکت هستند.
بخش مراسم، دسته‌جات و هیئت‌های عزاداری امام حسین(ع) در عراق وابسته به آستان‌های مقدس حسینی و عباسی، وظیف? مقدمه‌چینی زیارت اربعین حسینی با مشارکت نماینده‌ها و مسئولان واحدها از هم? استانهای عراق و مسئولان ادارات جهت خدمات‌رسانی به زائرین در استان کربلا را بر عهده دارند. راه‌ها و مسیرهای منتهی به شهر کربلا سال به سال در مقایسه با سال گذشته به مراتب زودتر مملو از جمعیت]]>
